Στο πλαίσιο του κύκλου «Δημόσιες συζητήσεις», που διοργανώνει το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ) για την έντυπη, ψηφιακή και ηχητική κουλτούρα του βιβλίου, πραγματοποιήθηκε, την Τετάρτη 3 Νοεμβρίου, η τρίτη κατά σειρά εκδήλωση με θέμα «Ο εκδοτικός κλάδος βιβλίου στην ψηφιακή εποχή: τεχνο-οικονομική, ερευνητική και βιωματική διάσταση».

Στη συζήτηση συμμετείχαν οι: Λεωκράτης Ανεμοδουράς, εκδότης, [Εκδόσεις Μικρός Ήρως], Αργύρης Καστανιώτης, εκδότης, [Εκδόσεις Καστανιώτη], Φαίδων Κυδωνιάτης, εκδότης, [Εκδόσεις Ευρασία], Philip Prescott–Decie, σύμβουλος digital marketing και ο διευθυντής του ΟΣΔΕΛ Γιωργανδρέας Ζάννος. Τη συζήτηση συντόνισε ο Παναγιώτης Κάπος, Δρ. Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, εκδότης-ερευνητής.

Ο διευθυντής του ΟΣΔΕΛ επικέντρωσε την ομιλία του στην Οδηγία (ΕΕ) 2019/790 για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά. Η εν λόγω Οδηγία εγκρίθηκε από το Συμβούλιο και στη συνέχεια από το Ευ­ρω­παϊ­κό Κοι­νο­βού­λιο, μετά από έναν πρωτόγνωρο μα­ρα­θώ­νιο διεργασιών, δια­βου­λεύ­σε­ων κι αντι­πα­ρα­θέ­σε­ων, και τέθηκε σε ισχύ στις 7 Ιουνίου 2019, με πρόβλεψη ενσωμάτωσης από τα κράτη-μέλη εντός δύο ετών, δηλαδή έως τον Ιούνιο του 2021. Η Οδηγία ρυθμίζει μία σειρά από σημαντικά θέματα που αφορούν τις ψηφιακές χρήσεις έργων λόγου και τα οποία έχουν βαρύνουσα σημασία για τους δημιουργούς και τους εκδότες. Η χώρα μας ακόμα δεν έχει ενσωματώσει την Οδηγία, παρά την παρέλευση της σχετικής προθεσμίας και υπάρχει το ενδεχόμενο να επιβληθούν κυρώσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Ο κ. Ζάννος αρχικά αναφέρθηκε στο άρθρο 4 της Οδηγίας που ρυθμίζει τα θέματα σχετικά με την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων (text and data mining). Όπως διευκρίνισε, αντικείμενο της επεξεργασίας μπορεί να είναι είτε έργα που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα (π.χ. περιεχόμενο ιστοσελίδων, εφημερίδων, εγκυκλοπαίδειας), είτε στοιχεία που δεν είναι προστατευόμενα έργα, αλλά αποτελούν βάση δεδομένων. Η επε­ξερ­γα­σία προ­ϋ­πο­θέ­τει, όμως, την ανα­πα­ρα­γω­γή των έργων-δε­δο­μέ­νων, έστω κι εάν αυ­τά δεν συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­νται στο τε­λι­κό απο­τέ­λε­σμα της ερ­γα­σί­ας. Προκειμένου να διευκολύνει την επεξεργασία, η Οδη­γία εισάγει μία νέα εξαίρεση που νο­μι­μο­ποιεί αυ­τή την ανα­πα­ρα­γω­γή, χωρίς να απαιτείται άδεια των δικαιούχων, όταν γί­νε­ται από μη κερ­δο­σκο­πι­κό, ερευ­νη­τι­κό φο­ρέα. Στην περίπτωση των κερδοσκοπικών φορέων, η εξαίρεση ισχύει μόνον εφόσον οι δικαιούχοι δεν εναντιώνονται στην επεξεργασία. Προϋπόθεση για τη λειτουργία της εξαίρεσης είναι οι ερευνητικοί φορείς να έχουν νόμιμη πρόσβαση στο περιεχόμενο το οποίο προτίθενται να επεξεργαστούν.

Στη συνέχεια, ο Διευθυντής του ΟΣΔΕΛ μίλησε για το άρθρο 5 σχετικά με τις ψηφιακές χρήσεις έργων για την κάλυψη εκπαιδευτικών αναγκών Το άρθρο ως στόχο έχει τη διευκόλυνση της ψηφιακής χρήσης έργων για την κάλυψη εκπαιδευτικών αναγκών. Σή­με­ρα, στην Ελ­λά­δα, τα δη­μό­σια πα­νε­πι­στή­μια και οι εκ­παι­δευ­τι­κοί ορ­γα­νι­σμοί πα­ρέ­χουν στους σπου­δα­στές ψη­φια­κά απο­σπά­σμα­τα επι­στη­μο­νι­κών κι εκ­παι­δευ­τι­κών βι­βλί­ων και πε­ριο­δι­κών, χω­ρίς να υπάρ­χει σχε­τι­κή πρό­βλε­ψη στον νό­μο και χω­ρίς να κα­τα­βάλ­ουν δι­καιώ­μα­τα στους δικαιούχους. Η Οδη­γία προ­βλέ­πει εξαίρεση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, ώστε να μπορούν τα εκ­παι­δευ­τι­κά ιδρύ­μα­τα να κα­λύ­πτουν τις εκ­παι­δευ­τι­κές ανά­γκες τους με ψη­φια­κές χρή­σεις, χωρίς να χρειάζεται η άδεια των δικαιούχων. Με δεδομένα αφενός ότι ο νομοθέτης αφήνει πολλές επιλογές στον τρόπο που θα ενσωματώσουν τα κράτη-μέλη την Οδηγία κι αφετέρου δεν διευκρινίζει σημαντικά σημεία, όπως π.χ. το πλαίσιο και την έκταση της χρήσης ενός έργου που θα μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της εξαίρεσης, είναι προφανές ότι πολλά κρίνονται από τον τρόπο που θα ενσωματωθεί στη χώρα μας το συγκεκριμένο άρθρο. Στο χειρότερο σενάριο ενδέχεται να θιγεί η αγορά των επιστημονικών βιβλίων και συγγραμμάτων, ενώ στο καλύτερο, οι δικαιούχοι, μέσω συλλογικών συμβάσεων, θα έχουν πρόσθετα έσοδα για τη συμπληρωματική χρήση των έργων τους, χωρίς να επηρεάζεται η πώληση των βιβλίων.

Τα άρθρα 8-11 ρυθμίζουν τα ζητήματα των έργων που δεν είναι διαθέσιμα στο εμπόριο. Όπως επισήμανε ο κ. Ζάννος, οι βι­βλιο­θή­κες δια­θέ­τουν πλή­θος βι­βλί­ων, τα οποία αν και βρί­σκο­νται σή­με­ρα εκτός κυ­κλο­φο­ρίας, εξακολουθούν να προστατεύονται από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η Οδη­γία προ­βλέ­πει μη­χα­νι­σμό συλ­λο­γι­κής αδειο­δό­τη­σης των εκτός εμπο­ρί­ου βι­βλί­ων, ώστε να διευ­κο­λύ­νε­ται η νό­μι­μη πρό­σβα­ση στα βι­βλία αυ­τά και ψη­φια­κά, εκτός αν ο εκά­στο­τε εκ­δό­της δεν επι­θυ­μεί να αδειο­δο­τή­σει την πρό­σβα­ση (opt out). Ο μηχανισμός αυτός προϋποθέτει την ύπαρξη Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης, διαφορετικά εισάγεται εξαίρεση από το δικαίωμα των δικαιούχων ώστε οι βιβλιοθήκες να παρέχουν πρόσβαση χωρίς να απαιτείται η άδεια. Βασική προϋπόθεση είναι τα έργα να βρίσκονται πράγματι εκτός εμπορίου και η βιβλιοθήκη να έχει πραγματοποιήσει επιμελή έλεγχο για τη διαπίστωση αυτού.

Με το άρ­θρο 15 της Οδηγίας κατοχυρώνεται το δι­καί­ω­μα εκ­δο­τών Τύ­που. Όπως ανέφερε στην ομιλία του ο κ. Ζάννος, πρόκειται για ένα νέο δι­καί­ω­μα, το οποίο ως αντικείμενο έχει την προ­στα­σία του πε­ριε­χο­μέ­νου εκ­δο­τών Τύ­που από χρή­σεις κι εκ­με­ταλ­λεύ­σεις στο δια­δί­κτυο. Η πρα­κτι­κή συ­νέ­πεια του νέ­ου δι­καιώ­μα­τος εί­ναι ότι οι εκ­δό­τες θα μπο­ρέ­σουν να διεκ­δι­κή­σουν αμοι­βή για τις υπη­ρε­σί­ες απο­δελ­τί­ω­σης ή ενη­μέ­ρω­σης που πα­ρέ­χο­νται από εται­ρί­ες του δια­δι­κτύ­ου (π.χ. google news). Μέ­ρος των εσό­δων τους θα πρέ­πει να απο­δο­θεί στους δη­μο­σιο­γρά­φους. Επισημαίνεται ότι η χρήση συνδέσμων παραμένει ελεύθερη, όχι όμως και η χρήση υπερσυνδέσμων, που χρησιμοποιούν την τεχνολογία του framing ή αντίστοιχες τεχνικές. Η άσκηση του νέου δικαιώματος αποδεικνύεται πολύ δύσκολη έναντι των κολοσσών του διαδικτύου οι οποίοι ασκούν την τεράστια δύναμη που διαθέτουν στην αγορά για να αποφύγουν οποιαδήποτε οικονομική επιβάρυνση από την εφαρμογή του νέου δικαιώματος. Γι’ αυτό, στις χώρες, όπως η Γαλλία, όπου έχει ήδη ενσωματωθεί το δικαίωμα, αφενός οι εκδότες συνασπίζονται σε Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης κι αφετέρου προσφεύγουν στις εθνικές αρχές ανταγωνισμού για να καταπολεμήσουν τις καταχρηστικές πρακτικές των πλατφορμών.

Τέλος, ο διευθυντής του ΟΣΔΕΛ αναφέρθηκε στο άρ­θρο 17 της Οδηγίας, που ρυθμίζει τα θέματα που σχετίζονται με το πε­ριε­χό­με­νο που ανε­βά­ζουν οι χρή­στες στις πλατ­φόρ­μες δια­μοι­ρα­σμού (YouTube, Facebook, κλπ.). Μέ­χρι σή­με­ρα, την ευ­θύ­νη για το πε­ριε­χό­με­νο την εί­χαν οι χρή­στες κι όχι οι πλατ­φόρ­μες. Αυτό είχε ως συνέπειες αφενός δη­μιουρ­γοί και πα­ρα­γω­γοί προ­στα­τευό­με­νων έρ­γων πρα­κτι­κά να μην αμεί­βο­νται, αφού εί­ναι αδύ­να­τον να διεκ­δι­κή­σουν αμοι­βή από τον κά­θε χρή­στη αφε­τέ­ρου οι πλατ­φόρ­μες να αποκομίζουν τε­ρά­στια έσο­δα. Με τη ρύθ­μι­ση της Οδη­γί­ας, η ευ­θύ­νη με­τα­φέ­ρε­ται από τους χρή­στες στις πλατ­φόρ­μες, οι οποί­ες κα­λού­νται να επι­διώ­ξουν τη σύ­να­ψη συμ­βά­σε­ων αδειο­δό­τη­σης με τους δι­καιού­χους (κα­τα­βάλ­λο­ντας σχε­τι­κά δι­καιώ­μα­τα) και να λά­βουν μέ­τρα ώστε να πε­ριο­ρι­στεί η δια­κί­νη­ση μη αδειο­δο­τη­μέ­νου πε­ριε­χο­μέ­νου. Αυ­τή η ρύθ­μι­ση ξε­σή­κω­σε τις αντι­δρά­σεις των πλατ­φορ­μών και των χρη­στών του δια­δι­κτύ­ου, οι οποί­οι επι­κα­λέ­στη­καν ότι η λή­ψη μέ­τρων ση­μαί­νει την υπο­χρέ­ω­ση γε­νι­κού προ­λη­πτι­κού ελέγ­χου μέ­σω φίλ­τρων, που θα εμπο­δί­ζουν τη δια­κί­νη­ση και του νό­μι­μου πε­ριε­χο­μέ­νου. Αυτό, όπως ισχυρίζονται, θα έχει ως απο­τέ­λε­σμα τη λο­γο­κρι­σία και τον πε­ριο­ρι­σμό της ελευ­θε­ρί­ας της έκ­φρα­σης, π.χ. δεν θα υπάρ­χει η δυ­να­τό­τη­τα δια­μοι­ρα­σμού memes και gifs. Οι ισχυ­ρι­σμοί αυ­τοί όμως δεν είναι ορθοί. Η Οδη­γία ρη­τά ανα­φέ­ρει ότι τα μέ­τρα θα σχε­τί­ζο­νται με τον πε­ριο­ρι­σμό της δια­κί­νη­σης των έρ­γων, για τα οποία οι ίδιοι οι δι­καιού­χοι έχουν δη­λώ­σει τα απαραίτητα στοι­χεία. Επο­μέ­νως, δεν θα υπάρ­χει γε­νι­κός έλεγ­χος, ού­τε θα πε­ρι­λαμ­βά­νει πε­ριε­χό­με­νο που δεν δη­λώ­νε­ται από τους δι­καιού­χους π.χ. πε­ριε­χό­με­νο που δη­μιουρ­γούν οι ίδιοι οι χρή­στες (δι­κά τους κεί­με­να, φω­το­γρα­φί­ες ή βί­ντεο) με σκο­πό να το μοι­ρά­σουν. Όμως, η επιτυχία της ρύθμισης θα εξαρτηθεί από τον τρόπο που θα ενσωματωθεί σε κάθε χώρα και την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών και των τεχνολογικών μέτρων που θα υιοθετηθούν για κάθε πολιτιστικό κλάδο.

(Νοέμβριος 2021)