ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ
ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ
ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Τον Σεπτέμβριο του 2016 στην ετήσια ομιλία του προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, προαναγγέλλοντας το σχέδιο οδηγίας για τα πνευματικά δικαιώματα, ο Πρόεδρος της Επιτροπής Jean - Claude Juncker δήλωνε τα εξής:

«Καθώς ο κόσμος γίνεται ψηφιακός, θα πρέπει επίσης να ενδυναμώσουμε τους καλλιτέχνες και τους δημιουργούς μας και να προστατέψουμε τα έργα τους. Οι καλλιτέχνες και οι δημιουργοί είναι πολύτιμα στοιχεία της κοινωνίας μας. Η δημιουργία περιεχομένου δεν είναι χόμπι. Είναι επάγγελμα. Και είναι μέρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού μας. Θέλω οι δημοσιογράφοι, οι εκδότες και οι συγγραφείς να αμείβονται δίκαια για την εργασία τους, ανεξάρτητα από το αν γίνεται μέσα σε στούντιο ή στο σπίτι, ανεξάρτητα από το αν κυκλοφορεί στο διαδίκτυο ή με συμβατικά μέσα, αν τυπώνεται σε φωτοτυπικό μηχάνημα ή μοιράζεται μέσω συνδέσμου μίας ιστοσελίδας (hyperlink). Αυτό ακριβώς επιδιώκει η αναμόρφωση των κανόνων της Ευρώπης για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, την οποία προτείνουμε σήμερα».

Έκτοτε ξεκίνησε ένας μαραθώνιος διαβουλεύσεων και αντιπαραθέσεων μέχρι να φθάσουμε στην έγκριση του τελικού σχεδίου από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στις 26/3/2019. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του ΕΚ, σπάνια έχουν βρεθεί βουλευτές αντιμέτωποι στο παρελθόν με τέτοιο βαθμό άσκησης πίεσης (μέσω τηλεφωνικών κλήσεων, ηλεκτρονικών μηνυμάτων κ.λπ.). Μέχρι και απειλή βόμβας δέχθηκε ο εισηγητής του σχεδίου οδηγίας Axel Voss (ανακοίνωση εκπροσώπου αστυνομίας της Βόννης, όπου στεγάζεται το γραφείο του).

Από τη μία πλευρά, οι εταιρείες κολοσσοί του διαδικτύου (Google, Apple, Facebook, Microsoft), οι οποίες κινητοποίησαν στο πλευρό τους και τους απλούς χρήστες του διαδικτύου-καταναλωτές και από την άλλη οι δημιουργοί, καλλιτέχνες και πολιτιστικές βιομηχανίες (εκδότες, δισκογραφικές, παραγωγοί ταινιών κ.λπ).

Κύρια σημεία διαμάχης το άρθρο 17 και το άρθρο 15:

Άρθρο 17 - Περιεχόμενο που ανεβάζουν χρήστες σε πλατφόρμες διαμοιρασμού (YouTube, Facebook κ.λπ.)

Μέχρι σήμερα, την ευθύνη για το περιεχόμενο την είχαν οι χρήστες και όχι οι πλατφόρμες, με συνέπεια οι δημιουργοί και παραγωγοί προστατευόμενων έργων πρακτικά να μην αμείβονται, αφού είναι αδύνατον να διεκδικήσουν αμοιβή από τον κάθε χρήστη και αφετέρου οι πλατφόρμες να έχουν τεράστια έσοδα, μεταξύ άλλων και λόγω του περιεχομένου που ανεβάζουν οι χρήστες στις πλατφόρμες τους (το ζήτημα αυτό ονομάστηκε «value gap»). Με τη ρύθμιση της οδηγίας, η ευθύνη μεταφέρεται από τους χρήστες στις πλατφόρμες, οι οποίες καλούνται να επιδιώξουν τη σύναψη συμβάσεων αδειοδότησης με τους δικαιούχους (καταβάλλοντας σχετικά δικαιώματα) και να λάβουν μέτρα ώστε να περιοριστεί η διακίνηση μη αδειοδοτημένου περιεχομένου. Αυτή η ρύθμιση ξεσήκωσε τις αντιδράσεις των πλατφορμών και των καταναλωτών-χρηστών του διαδικτύου, οι οποίοι επικαλέστηκαν ότι η λήψη μέτρων πρακτικά σημαίνει την υποχρέωση γενικού προληπτικού ελέγχου μέσω φίλτρων, που θα εμποδίζουν τη διακίνηση και του νόμιμου περιεχομένου, με αποτέλεσμα τη λογοκρισία και τον περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης, π.χ. δεν θα υπάρχει η δυνατότητα διαμοιρασμού memes και gifs. Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν στέκουν. Η οδηγία ρητά αναφέρει ότι τα μέτρα θα σχετίζονται με τον περιορισμό της διακίνησης των έργων, για τα οποία οι ίδιοι οι δικαιούχοι έχουν δηλώσει τα σχετικά κατάλληλα στοιχεία. Επομένως, δεν θα υπάρχει γενικός έλεγχος ούτε θα περιλαμβάνει περιεχόμενο που δεν δηλώνεται από τους δικαιούχους π.χ. περιεχόμενο που δημιουργούν οι ίδιοι οι χρήστες (δικά τους κείμενα, φωτογραφίες ή βίντεο) με σκοπό να το μοιράσουν. Περιεχόμενο, που καλύπτεται από τις συμβάσεις με τους δικαιούχους, θα ανεβαίνει ελεύθερα από χρήστες και μόνον το περιεχόμενο που οι δικαιούχοι δεν θέλουν να κυκλοφορεί στις πλατφόρμες (π.χ. κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικές σειρές) θα αποκλείεται με τεχνολογίες αναγνώρισης περιεχομένου. Επειδή η εφαρμογή τους θα στηρίζεται σε δεδομένα που οι ίδιοι οι δικαιούχοι θα δίνουν και η ταυτοποίηση μέσω των ψηφιακών τεχνολογιών είναι απόλυτη, δεν θα υπάρχει ο κίνδυνος να κόβονται μη δηλωμένα έργα, π.χ. όμοια, παραλλαγές κ.λπ. Επίσης, η οδηγία ρητά αναφέρει ότι θα πρέπει να εξασφαλίζεται, προφανώς με τη σχετική πρόβλεψη στα τεχνολογικά μέτρα αναγνώρισης περιεχομένου, η ελεύθερη χρήση προστατευόμενου περιεχομένου για λόγους παράθεσης κριτικής ή υποστήριξης γνώμης ή για γελοιογραφία, παρωδία ή μίμηση (memes).

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι δημιουργοί και καλλιτέχνες είναι ο τελευταίος κλάδος που θα επιθυμούσε τον περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης, αφού και οι ίδιοι θα είναι άμεσα θιγόμενοι και μάλιστα στην επαγγελματική τους δραστηριότητα. Στόχος της ρύθμισης είναι η αντιμετώπιση του προβλήματος του value gap και όχι η λογοκρισία.

Μια άλλη κριτική είναι ότι οι τεχνολογίες αναγνώρισης περιεχομένου είναι πολύ ακριβές και επομένως, η υιοθέτησή τους είναι πρακτικά αδύνατη για τις μικρές πλατφόρμες, οπότε και θα ευνοηθούν οι κολοσσοί. Η οδηγία, στην τελευταία της εκδοχή, έλαβε σχετική πρόνοια και εξαιρεί τις νέες, μικρές πλατφόρμες από την υποχρέωση να λαμβάνουν μέτρα αποκλεισμού διακίνησης μη αδειοδοτημένου περιεχομένου.

Άρθρο 15 - Δικαίωμα εκδοτών τύπου

Με το άρθρο αυτό καθιερώνεται ένα νέο δικαίωμα για την προστασία του περιεχομένου εκδοτών τύπου από χρήσεις και εκμεταλλεύσεις στο διαδίκτυο. Και αυτό το άρθρο προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις, κυρίως επειδή σε μία πρώτη εκδοχή περιόριζε την πρόσβαση σε ενημερωτικό υλικό μέσω υπερσυνδέσμων (hyperlinks), [οι υπερσύνδεσμοι παραπέμπουν τον αναγνώστη σε άλλες ιστοσελίδες που διαθέτουν, με την άδεια των δικαιούχων, το υλικό που αναζητά]. Θεωρήθηκε ότι ο περιορισμός αυτός εμποδίζει σημαντικά την πρόσβαση του κοινού στην ενημέρωση. Μετά από διαβουλεύσεις στην τελική εκδοχή της οδηγίας οι υπερσύνδεσμοι ρητά εξαιρούνται από το πεδίο εφαρμογής του άρθρου, όπως και η χρήση μεμονωμένων λέξεων ή πολύ σύντομων αποσπασμάτων, που συνήθως συνοδεύουν τους υπερσυνδέσμους. Η πρακτική συνέπεια του νέου δικαιώματος είναι ότι οι εκδότες θα μπορέσουν να διεκδικήσουν αμοιβή για τις υπηρεσίες αποδελτίωσης ή ενημέρωσης που παρέχονται από εταιρείες του διαδικτύου (π.χ. google news). Μέρος των εσόδων τους θα πρέπει να αποδοθεί στους δημοσιογράφους.

Εκτός όμως από τα παραπάνω, η οδηγία επιλύει επιπλέον τα ακόλουθα θέματα:

• Σήμερα, στην Ελλάδα, τα δημόσια πανεπιστήμια και οι υπόλοιποι εκπαιδευτικοί οργανισμοί κάθε βαθμίδας παρέχουν στους σπουδαστές, με φωτοτυπίες ή πλέον ψηφιακά, αποσπάσματα από πλήθος επιστημονικών και εκπαιδευτικών βιβλίων και περιοδικών, χωρίς να υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο νόμο και χωρίς να καταβάλλουν δικαιώματα στους συγγραφείς και εκδότες. Η οδηγία προβλέπει συγκεκριμένο πλαίσιο, ώστε να διευκολύνονται τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να καλύπτουν τις εκπαιδευτικές ανάγκες τους και με ψηφιακές χρήσεις είτε συνάπτοντας συμβάσεις αδειοδότησης με τους δικαιούχους είτε, εφόσον δεν προσφέρονται από τους δικαιούχους άδειες χωρίς άδεια αλλά καταβάλλοντας εύλογη αμοιβή στους δικαιούχους. Συνεπώς, το σοβαρό αυτό θέμα, που απασχολεί πολλά χρόνια τους συγγραφείς και εκδότες επιστημονικών βιβλίων, θα πρέπει να επιλυθεί με την ενσωμάτωση της οδηγίας.
• Οι βιβλιοθήκες διαθέτουν πλήθος βιβλίων, που βρίσκονται σήμερα εκτός κυκλοφορίας στην αγορά αλλά όχι εκτός δικαιωμάτων. Η οδηγία προβλέπει μηχανισμό συλλογικής αδειοδότησης των εκτός εμπορίου βιβλίων, ώστε να διευκολύνεται η νόμιμη πρόσβαση στα βιβλία αυτά και ψηφιακά, εκτός αν ο εκάστοτε εκδότης δεν επιθυμεί να αδειοδοτήσει την πρόσβαση (opt out).
• Η επεξεργασία και ανάλυση δεδομένων που βρίσκονται σε βάσεις δεδομένων (text and data mining) είναι διαδικασία που δημιουργεί πολύτιμη γνώση σε πάρα πολλούς τομείς. Η επεξεργασία προϋποθέτει, όμως, την αναπαραγωγή των δεδομένων, έστω και εάν αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται στο τελικό αποτέλεσμα της εργασίας. Η οδηγία νομιμοποιεί αυτή την αναπαραγωγή, όταν γίνεται από μη κερδοσκοπικό ερευνητικό φορέα.
• Στις συμφωνίες, που συνάπτουν δημιουργοί και καλλιτέχνες με εκδότες, δισκογραφικές εταιρείες και παραγωγούς, υπάρχουν περιπτώσεις, όπου συμφωνούνται αμοιβές δυσανάλογα μικρές προς τα έσοδα που αποφέρει μια απρόσμενη επιτυχία του έργου τους. Στις περιπτώσεις αυτές, η οδηγία δίνει το δικαίωμα στους δημιουργούς να αξιώσουν πρόσθετη αμοιβή. Επίσης, στις περιπτώσεις που ένα έργο αποσύρεται από την κυκλοφορία (π.χ. λόγω περιορισμένου εμπορικού ενδιαφέροντος), ο δημιουργός έχει το δικαίωμα να καταγγείλει τη σύμβαση και να αποδεσμευθεί.

Τα κράτη μέλη οφείλουν να ενσωματώσουν στην εθνική τους νομοθεσία την οδηγία το αργότερο εντός δύο ετών. Το νέο πλαίσιο που θεσπίζει η οδηγία, για όλους τους λόγους που εξηγήθηκαν παραπάνω, θα συμβάλει σημαντικά στη στήριξη του κλάδου της ενημέρωσης, αλλά και του συνόλου των τεχνών και της επιστήμης, προς όφελος τελικά του κοινωνικού συνόλου.

(NL: Απρίλιος 2019)